مقالات گردشگری > جاذبه های فرهنگی > تخت جمشید

نخستین بار کاوش های ارنست هرتسفلد آلمانی پنجره ای رو به اسرار دو هزار و پانصد ساله ی کاخ ها و بناهای امپراطوری بزرگ هخامنشی گشود. از آن زمان تا کنون تخت جمشید پذیرای کاوشگران ایران باستان از سراسر جهان بوده است و همچنان ندانسته ها بسیارند. نام این بنای باشکوه در سال 1979 در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسید.

استان فارس از دیرباز سرزمین مادری پارس ها بوده است و کوروش نخستین پایتخت امپراطوری جهانی هخامنشی، پاسارگاد، را دراین سرزمین بنا نهاد.

ساخت تخت جمشید در حدود سال های 520 پیش از میلاد مسیح  و به فرمان داریوش بزرگ هخامنشی آغاز شد. بخش اعظم آن در زمان خشایار شا به انجام رسید و در زمان اردشیر یکم بنا تکمیل شد (در حدود سال 450 پیش از میلاد و پس از 70 سال). اگرچه عملیات گسترش آن تا زمان حمله ی اسکندر همچنان ادامه داشت.

پرسپولیس نامی است که یونانیان بر این بنا نهادند، اما سیاحان قدیم از آن با نام های «قصر جمشید»، «چهل منار» و «صد ستون» یاد کرده اند. این بنا را در زمان هخامنشیان آن چنان که سنگ نبشته خشایار شا بر دروازه ی همه ملت ها نشان می دهد «پارسا» یا آن چنان که امروزه در کتاب ها معمول است «پارسَه» می خواندند.

کاربرد این مکان در زمان هخامنشیان همواره بحث برانگیزترین موضوع در میان باستان شناسان بوده است. از این مکان به عنوان: استحکاماتی نظامی، محل مسکونی شاهان هخامنشی، پایتخت هخامنشیان، نیایشگاه، محل برگزاری انجمن همپرسگی ملی یا انجمن بهان و در نهایت محل برگزاری جشن نوروز یا جشن مهرگان یاد کرده اند. دو مورد آخر بیش از بقیه مقبول باستان شناسان جهان است.

راه دسترسی به تخت جمشید:

•  مرودشت، نزدیک ترین شهر به تخت جمشید، در فاصله 40 کیلومتری شیراز قرار دارد. (شهر مرودشت در شکل با ستاره ی سبز رنگ مشخص شده است.)
•  با طی مسیر 7 کیلومتری خیابان پرسپولیس در شمال شهر مرودشت تخت جمشید رو به روی دیدگان شما خواهد بود.
•  فاصله مرودشت تا تهران حدود 630 کیلومتر است.

بناهای تخت جمشید

همان طور که اشاره کردیم طرح اصلی بناهای تخت جمشید در سال های آخر فرمانروایی داریوش بزرگ ریخته شد. معماران و طراحان از سراسر امپراطوری گردآمدند تا بنایی از چوب، خشت های خام و سنگ های آهکی بنا نهند که شایسته نام هخامنشیان باشد.

در هنگام ورود به بنای تخت جمشید پلکانی با پله های عریض و کم ارتفاع، گویی برای شما آغوش گشوده است. مجموع پله ها در هر سو 111 پله است که از سنگ های بزرگ و گاه از دامنه کوه رحمت و به طور یکپارچه تراشیده اند. با بالا رفتن از آن در واقع به روی سکویی پای نهاده اید که بالغ بر 125000 متر مربع یعنی بیش از 12 هکتار مساحت دارد. این سکو که مجموعه بنا ها را بر روی خود جا داده، از یکسو بر کوه رحمت تکیه زده و از سه سوی دیگر مرودشت را می نگرد. این سکوی چهار ضلعی، به عنوان پایه ای مسطح برای بناها در نظر گرفته شده و بین 5/5 تا 18 متر در نقاط مختلف از سطح دشت اطراف خود ارتفاع می گیرد. سکو و تمام ساختمان های روی آن به سوی جنوب غربی متمایل هستند یا در اصطلاح رو به قبله هستند. این شیوه ساخت که در اغلب بناهای باستانی مشاهده می شود برای بهره مندی بیشتر از نور آفتاب می باشد. به طوری که مدت زمان تابش نور آفتاب به داخل ساختمان افزوده شده و هر چهار ضلع ساختمان ساعاتی از پرتو خورشید بهره مند خواهد شد.

دروازه همه ملت ها نخستین بنایی است که پس از پای گذاردن بر روی سطوح رخ می نمایاند. کاخی چهارگوش که طول هر ضلع آن حدود 25 متر است، بالغ بر 600 متر مربع مساحت دارد و دارای چهار ستون 17 متری بوده است. در دو سوی درگاه ورودی کاخ نقشی از سر انسان، بدن گاو و بال های عقاب وجود دارد و در ضلع داخلی درگاه سنگ نبشته هایی از خشایار شا به سه زبان فارسی باستانی، عیلامی و بابلی وجود دارد و در آن ها نام اصلی تخت جمشید، پارسه، بکار رفته است. همچنین جمله معروف «اهورامزدا این کشور را بپاید از: دشمن، از خشکسالی و از دروغ» در میان این سنگ نبشته ها به چشم می خورد.

کاخ دروازه همه ملت ها در واقع قسمت ورودی تخت جمشید و یا به عبارتی «هشتی» آن بوده است.

کاخ آپادانا بنای اصلی تخت جمشید است که بلافاصله پس از فرمان داریوش ساخت آن آغاز و در زمان خشایار شا و پس از سی سال تلاش کارگران ساختمان آن تکمیل شد. آپادانا تالار مجمع عمومی هیئت های نمایندگی ملل بوده است و دارای یک تالار مرکزی و سه ایوان می باشد که 72 ستون سنگی باشکوه آن را مزین می کرده است. ستون های این تالار با ارتفاع بیست متر و قطر دو متر بلندترین ستون های تخت جمشید به شمار می آیند. سرستون های آن با نقشی از دو گاو نشسته بالغ بر یک هزار و پانصد کیلو وزن داشته اند و سه استاد بنای سنگ کار، حدود سه ماه برای تکمیل کردن نقش آن وقت صرف می کرده اند. از دیگر بناهای تخت جمشید می توان به موارد زیر اشاره کرد:

کاخ صد ستون که دارای بیشترین تعداد ستون ها در مجموعه یعنی یک صد عدد می باشد. در تخت جمشید 873 ستون مدور قرار داشته است که کاخ صد ستون با 116 عدد (به انضمام ستون های ایوان هایش) بیشترین تعداد را به خود اختصاص می دهد.

کاخ تچر یا کاخ داریوش که از آخرین ساخته های تخت جمشید است و در زمان اردشیر سوم ساخته شد.

کاخ هدیش یا کاخ خشایار شا که در زمان وی ساخت آن آغاز شد و به پایان رسید.

کاخ سه دری کاخ شورا که در مرکز تخت جمشید قرار گرفته و از طریق راه ها و پله ها با کاخ های بسیاری در ارتباط است. این کاخ اتاق ها و دالان های تو در تویی در بخش غربی و شرقی دارد که سوال برانگیزند.

کاخ و ساختمان های مهمان خانه که تا کنون به نام های بسیاری چون کاخ ملکه، کاخ اندرونی و حرمسرا نامیده شده است. این نام های متفاوت در نتیجه اختلاف عقیده درمورد کاربرد تخت جمشید به وجود آمده اند. بر اساس نظر کسانی که تخت جمشید را مکانی برای جلسه و شورا می دانند این کاخ در واقع مهمان پذیری بوده است که نمایندگان ملل در آن اسکان داده می شدند. این محققان وجود 23 واحد مسکونی را که دقیقا برابر با تعداد هیئت های نمایندگی ملل، در سنگ نگاره بخش جنوبی کاخ آپادانا است، تأییدی بر نظر خود می شمارند.

کاخ خزانه داری که در جنوب شرقی تخت جمشید قرار گرفته و با دو خیابان و دیوارهای قطور از مجموعه اصلی تفکیک شده است. به نظر می رسد که این بنا خزانه داری و محل انجام امور اداری و حسابداری تخت جمشید بوده است. دخمه که مدفن سه پادشاه هخامنشی: اردشیر دوم، اردشیر سوم و داریوش سوم است. این سه دخمه در کوه رحمت جای گرفته اند.

نمای بالای دخمه ها: نگاره ی سنگی 28 تن از نمایندگان ملل مختلف که اورنگی را بر دوش دارند. این نقش نشانه ای از همدلی و وحدت ملی اقوام گوناگون ایرانی بوده است.

پیکره هایی از گاو، شیر، هما، گوپت (دارای بدن گاو، بال عقاب، سر انسان و تنها پیکره ی خیالی تخت جمشید) و سگ در تخت جمشید مشاهده شده که پیکره ی گاو در این بین فراوان تر است. در باب پیکر تراشی در تخت جمشید می توان گفت که پیکر تراش یونانی، هنر آشوری و طراح و ناظر و هویت دهنده  ی ایرانی آثاری را خلق کرده اند که همتایی در تاریخ تمدن های خاورمیانه ندارد.

سنگ نگاره ها در تخت جمشید حدود سه هزار نقش بر روی ساختمان ها و مقبره ها ایجاد شده است. نگاره های تخت جمشد آینه ای از مردمان هخامنشی است: موقر، بزرگ و مقتدر. ترسیم گل و گیاهان فراوان باغی سنگی را در دیدگان شما ترسیم می کند. در سنگ نگاره ها نقشی از زن وجود ندارد که برخی آن را در مخالفت با یونانیان دانسته اند که بی پروا زنان را در حالت های ناپسندی در آثار خود به نمایش می گذارند. در نگاره ها هرگز رزم افزاری به کار برده نشده و یا با حالتی تهدید آمیز به سوی انسانی گرفته نشده است.

گرامی ترین نگاره ی تخت جمشید، فروهر، که در چند جای معدود و تنها در موقعیتی بالاتر از سایر نقوش ترسیم شده است، امروز «نشان ملی فرهنگ ایرانی» به شمار می رود. فروهر در میان فرهنگ ایران باستان نیرویی درونی است که همواره آدمیان را به راستی و پاکی رهنمون می شود و پس از مرگ انسان به حیات آسمانی و مینویی خود ادامه می دهد.

ویرانی تخت جمشید به دست لشگریان اسکندر در سال 330 پیش از میلاد خط پایان امپراطوری هخامنشیان بود. داریوش سوم، آخرین پادشاه هخامنشی، سرسختانه در مقابل حمله ی اسکندر مقاومت کرد و آن چنان خشمی در اسکندر به وجود آورد که وی فرمان داد پس از دستگیری، او را شکنجه کنند، اعضای بدنش را ببرند و سرباران مقدونی پیکر به دار آویخته ی وی را، تیرباران نمایند. اسکندر که تخت جمشید را نشانی از روح ایرانی می دانست خواست تا با به آتش کشیدن آن تسلط خود را به رخ جهانیان بکشد و پس از آن دوران طولانی اسارت ایرانیان آغاز شد.

تصویر بیرق هخامنشیان که با حمله اسکندر و مرگ اردشیر چهارم برای همیشه بر زمین افتاد.

منابع:

1) داریوش بزرگ نخستین بنیانگذار نظام مدیریتی در سازمان اجتماعی – اقتصادی کار و کارگری جهان/علی بلوکباشی/نشریه بخارا شماره 91فجایع اسکندر مقدونی در پارسه/نشریه اسرار  16/02/1389

2) داستان ثبت تخت جمشید، نقش جهان و چغازنبیل در یونسکو /شهریار عدل/ نشریه بخارا شماره 62

3) سربازان جاویدان تخت جمشید/نشریه ابرار 28/11/82

4) سنگ ها و ستون ها با که سخن می گویند/نشریه حیات نو 27/02/81

5) شناخت و حفاظت از میراث فرهنگی معنوی:با نگرش به پیش نویس کنوانسیون میراث معنوی یونسکو/سعید عریان/نشریه موزه ها شماره 34

6) نوروز در تخت جمشید/نشریه امرداد شماره 90

7) یادگارهای کهن تخت جمشید(3)/نشریه امرداد  شماره 71

8) از سنگ تا جاودانگی:میراث فرهنگی و گردشگری ]تخت جمشید[ / زیبا یحیوی /نشریه ایرانا شماره 3

9) در شگفتی های تخت جمشید:گفت و گو با کریم عارفی،عکاس/سیما پاکزاد/نشریه اعتماد ملی 21/4/86

10) تلاقی تمدن ها در تخت جمشید/حسن باستانی راد/نشریه گزارش گفت وگو  شماره 5

11) روزی که تخت جمشید پایتخت ایران شد/روزنامه دنیای اقتصاد .شماره2893 . 26/01/92

12) علمی نیست اما فروش خوبی دارد،مصاحبه با علی اصغر عبد اللهی به بهانه باز نشر"اسرار تخت جمشید"/خدیجه معصومی

13) نقوش پایه تخت جمشید/مهران راستی،محمد خزایی/کتاب ماه هنرشماره 151 .فروردین 1390

14) تخت جمشید/رضا مرادی غیاث آبادی/چاپ دوم 1381

15) هنر هخامنشی آثار سترگ و خرد/ادیث پورادا (Edith Porada)دانشگاه کلمبیا

16) www.jaddeh.persianblog.ir

17) www.whc.unesco.org/en/statesparties/ir

18) www.ghiasabadi.com